‘Eternal Sunshine of the Spotless Mind’ en de waarde van herinnering

De keuze voor welke film ik als eerste zou bespreken op deze site was enorm lastig. Kies ik voor een klassieker, een toegankelijke film, een film die veel mensen al hebben gezien, een film die filosofisch gezien makkelijk te benaderen is of juist een ingewikkelde, moeilijk te doorgronden film? Ik weet zelf eigenlijk niet welke van deze opties het is geworden, want op Eternal Sunshine of the Spotless Mind zijn veel etiketten te plakken. Hoe je de film ook benadert, of dat nou is als ‘romantische sciencefictioncultfilm’ (thanks, wikipedia), als filmisch meesterwerkje, als pretentieuze, moeilijke onzin of als mind-bending en uiterst Kaufmanesk, over de thematiek en het onderwerp van de film valt veel te zeggen. Het is zeker een film die bij iedereen wel een reactie oproept, of deze nou negatief, neutraal of positief is.

Eternal Sunshine of the Spotless Mind kwam uit in 2004 en is geregisseerd door Michel Gondry. Eternal Sunshine is verre weg zijn bekendste film, maar je zult hem misschien (zonder dat je het weet) kennen van de vele videoclips die hij heeft geregisseerd. Zo werkte hij onder andere met artiesten als Björk, Foo Fighters, the Rolling Stones, Radiohead, Kylie Minogue en the White Stripes. Het scenario van de film is geschreven door Charlie Kaufman (ook schrijver van o.a. Being John Malkovich, Adaptation, Synecdoche, New York en het recent op Netflix uitgebrachte I’m Thinking Of Ending Things). Charlie Kaufman is een van mijn favoriete scenarioschrijvers en ook zeker een van de meest inventieve en creatieve scenarioschrijvers van deze tijd. Het scenario voor Eternal Sunshine leverde hem een Oscar op.

Dat is dan ook niet zo gek, want het scenario is ronduit origineel. Het verhaal draait om Joel (gespeeld door Jim Carrey), een enigszins wanhopige romanticus, en Clementine (Kate Winslet), een impulsieve en onvoorspelbare jonge vrouw met een even onvoorspelbare haarkleur (die gaat in de film van groen naar oranje, naar rood naar blauw). Joel en Clementine ontmoeten elkaar en zijn meteen tot elkaar aangetrokken ondanks hun verschillende persoonlijkheden. Ze beginnen een relatie, maar na een tijdje blijkt dat hun tegengestelde persoonlijkheden botsen.

Joel komt er na hun break-up achter dat Clementine al haar herinneringen aan hem gewist heeft bij een bedrijf dat daarin gespecialiseerd is. Diepbedroefd besluit Joel hetzelfde te doen, maar tijdens het proces beseft hij dat hij toch liever die soms pijnlijke herinneringen had willen behouden. Vanaf de start van het wisproces speelt een groot deel van de film zich af in Joels hoofd, waar we met hem (en zijn herinnering aan Clementine) door het ingewikkelde stelsel van herinneringen, stemmen en droomwerelden zwerven.

De film heeft daarmee een ingewikkeld, absurdistisch karakter: de realiteit, herinneringen en dromen raken verstrengeld met elkaar. Net als Joel zijn we als kijker constant in een staat van verwarring. Dit maakt de film denk ik ook erg persoonlijk: het is een enorm menselijke film die gaat over relaties, de omgang met andere mensen, liefdesverdriet, het verliezen van een dierbare en de moeilijkheid van dat alles.

Bovendien poneert de film volgens mij een interessant ‘wat-als’ scenario: wat als het mogelijk zou zijn om je herinneringen te wissen? Omdat iedereen zich denk ik wel op een of andere manier kan herkennen in de film, wordt dat ‘wat-als’ scenario niet enkel meer iets afstandelijks, maar ook iets wat je op jezelf en onze maatschappij kunt betrekken. Het is niet ondenkbaar dat zoiets in de nabije toekomst mogelijk is. Als kijker kun je jezelf dan de volgende vragen stellen: zou ik (pijnlijke) herinneringen aan een dierbaar iemand of iets wissen? Kan ik me situaties voorstellen waarin ik zoiets zou doen? Is het wissen van herinneringen eigenlijk wel ethisch verantwoord? (ofwel: is dat wenselijk in de samenleving?) En mag een bedrijf zo’n dienst aanbieden?

Ik denk dat veel mensen een dubbel gevoel hebben over het wissen van herinneringen. Ik, en ik denk daarmee veel mensen, hechten enorm veel waarde aan mooie herinneringen. Terugdenken aan mooie, leuke tijden kan enorm plezierig zijn, en zelfs het ophalen van minder vrolijke herinneringen kan een fijne troost zijn. Aan de andere kant zijn er pijnlijke, moeilijke (of zelfs traumatische) herinneringen die je misschien wel het liefst vergeet. Maar zowel de leuke, fijne en mooie herinneringen als de minder fijne herinneringen zijn iets heel persoonlijk. Ze zijn iets wat niemand je kan afpakken. Mijn herinneringen zijn van mij, ze zijn persoonlijk en van niemand anders. Daarmee lijken herinneringen ook erg bepalend voor wie ik ben (en voor wie jij bent!) als persoon. Ze lijken vormend voor iemands persoonlijkheid, de manier waarop ze in het leven staan en de manier waarop ze omgaan met andere mensen.

De Engelse filosoof John Locke (1632 – 1704) was het met die gedachte eens, en formuleerde een theorie omtrent herinnering en identiteit. Locke vroeg zich namelijk af wat ons tot ons maakt. Wat bepaalt wie ik als persoon ben en wat onderscheidt mij van andere mensen? Locke ging daarom op zoek naar iets wat ons hele leven door constant is en dus wat bepalend kan zijn voor onze identiteit.

Dat lijkt in ieder geval niet ons lichaam te zijn, want die is constant in verandering. Mijn haar groeit, mijn huid verschilfert, als kind werd ik langer en groeide ik, en over een aantal jaren zal ik mogelijk wat krimpen. Er is hoogstwaarschijnlijk niets in mijn lichaam wat nog exact hetzelfde is als toen ik geboren werd.

Locke gaat daarom op zoek naar iets wat we misschien al wél vanaf onze geboorte hebben. Hij is hier duidelijk op zoek naar een criterium voor menselijke identiteit, dus iets wat voor ieder mens bepaalt wie hij of zij is en iets wat ze onderscheidt van andere mensen. Hij komt uit bij het menselijke bewustzijn. En ik denk dat hij er gelijk in heeft dat dit iets is wat ons hele leven consistent blijft. Vanaf onze geboorte zijn we bewust van de wereld om ons heen, en slaan we de indrukken die we krijgen op. Zelfs een pasgeboren baby heeft al interactie met de wereld om hem heen. De baby is zich bewust van zijn omgeving, van de mensen om hem heen en van alles wat er om hem heen gebeurt. Deze vorm van bewustzijn blijft ons hele leven door. Het proces van indrukken krijgen van de wereld, reflecteren op dat proces en vervolgens deze indrukken omzetten in herinneringen is iets persoonlijks en eigen voor elk individueel mens. Daarom kunnen herinneringen en ons bewustzijn (die twee zijn nauw verbonden, denkt Locke) fungeren als het criterium voor continue identiteit. Mijn herinneringen en bewustzijn onderscheiden mij als persoon van ieder ander persoon. Er is niemand op aarde met dezelfde herinneringen en hetzelfde bewustzijn als ik, en dat maakt mij tot mij (en jouw herinneringen maken jou tot jou).

Lockes theorie over identiteit zorgde en zorgt nog steeds voor een verhit debat binnen de filosofie. Filosofen zijn het er nog steeds niet over eens (maar er zijn dan ook weinig gevallen waarover filosofen het wél eens zijn) wat nou bepalend is voor onze identiteit. Echter denk ik dat Lockes theorie in combinatie met Eternal Sunshine of the Spotless Mind kan zorgen voor nieuwe interessante filosofische vraagstukken.

Laten we er voor het gemak even vanuit gaan dat Locke gelijk heeft (daar hoef je het natuurlijk helemaal niet mee eens te zijn), of laten we in ieder geval als startpunt nemen dat herinneringen (ook al is het maar gedeeltelijk) bepalend zijn voor onze persoonlijkheid en identiteit. Dan zouden we ons kunnen afvragen of het wissen van herinneringen zou leiden tot een verandering in onze persoonlijkheid of identiteit. Dat lijkt niet zo’n gekke gedachte, want vaak zijn herinneringen toch op een of andere manier (ook al is het maar op kleine schaal) bepalend voor hoe iemand handelt en omgaat met anderen. Het wissen van een gedeelte van deze herinneringen zou dan ook het wissen van een gedeelte van je persoonlijkheid zijn. Dat lijkt op eerste gezicht problematisch, maar misschien is het dat ook wel niet. Sommige herinneringen zouden een negatieve invloed op iemands persoonlijkheid kunnen hebben. Vanwege een traumatische ervaring kan iemand bijvoorbeeld gesloten of juist afstotend worden. We zouden kunnen zeggen dat het wissen van zo’n ervaring daarmee niet per se ‘slecht’ zou hoeven zijn. Echter kunnen we aan de andere kant zeggen dat het moreel aanvechtbaar is om op zo’n manier je persoonlijkheid of identiteit te kunnen ‘vormen’. Dit neigt in dat opzicht naar het debat over genetische manipulatie om baby’s te versterken of hun DNA aan te passen. Mogen we ingrijpen in de natuurlijke manier waarop iemand wordt wie hij of zij is? Als het zo is dat herinneringen bepalend zijn voor wie wij zijn als persoon, mogen we deze herinneringen dan wissen, als dat betekent dat we dan ook onze persoonlijkheid en identiteit veranderen?

Het antwoord zal voor iedereen anders zijn. De een hecht veel waarde aan de persoonlijkheid en eigenheid van de herinnering, terwijl de ander de pijnlijkheid van sommige herinneringen als kwetsend en beperkend ziet. In Eternal Sunshine krijgt Joel halverwege het wissen van zijn herinneringen aan Clementine spijt, en ziet de waarde van zelfs de pijnlijkere herinneringen in. Clementine lijkt in eerste instantie vooral opgelucht en blij met de vrijheid die het wissen van herinneringen haar heeft opgeleverd.

We kunnen ons afvragen of het vergeten of wissen van bepaalde herinneringen an sich eigenlijk slecht is. De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844 – 1900) dacht juist dat vergeten iets menselijks is, en niet eens iets heel nadeligs. Vergeten geeft ons vrijheid. Hij wordt in de film zelfs gequote door Mary (Kirsten Dunst): ‘Blessed are the forgetful, for they get the better even of their blunders’ of zoals in het oorspronkelijke Duits ‘Selig sind die Vergesslichen, denn sie werden auch mit ihren Dummheiten fertig’ uit Voorbij Goed en Kwaad (1886).

Vergeten is voor Nietzsche dus juist iets wat ons de mogelijkheid geeft om te handelen. Het loslaten van het verleden brengt ons daartoe in staat, het biedt ons vrijheid. Volgens Nietzsche zou het wissen van herinneringen dus helemaal niet zo erg zijn. Het zou Joel in staat brengen om niet meer alleen aan Clementine te denken en door te gaan met zijn leven. Herinneringen kunnen ons volgens Nietzsche dus hinderen in ons voortleven. Daarom is de uiterst menselijke activiteit van het vergeten dus helemaal niet zo erg.

Nietzsche biedt ons daarmee dus nog een ander gezichtspunt op het wissen of vergeten van herinneringen: volgens hem zou het meer vrijheid in het handelen kunnen bieden. Het focussen op het nu, in plaats van het verleden en daarmee te blijven hangen in de nostalgische sfeer van de herinneringen, kan dan ook erg nuttig zijn. Misschien is het voor zowel Joel als Clementine een bevrijding om niet meer vast te zitten in het waas van de nostalgie en herinnering, en om weer terug te komen naar het nu, naar de realiteit.

Eternal Sunshine of the Spotless Mind werpt dus een interessant filosofisch vraagstuk op omtrent het uiterst menselijke proces van het herinneren en het enerzijds willen koesteren en anderzijds willen vergeten van herinneringen. Zowel Lockes als Nietzsches ideeën over herinneringen, identiteit en vergeten kunnen fungeren als een interessante invalshoek voor de benadering van de film. Het opgeworpen vraagstuk lijkt daarnaast erg relevant, gezien dat de huidige technologische ontwikkelingen het niet onmogelijk maken dat een herinneringenwismachine binnen een tijdje realiteit is. Bovendien bevat de film een prachtig, menselijk verhaal vol emotie, dat de moeilijkheid van tussenmenselijke relaties laat zien. Het is daarmee naast een filosofisch interessante film ook een film die voor velen toch op een manier herkenbaar is. Mocht je hem nog niet gezien hebben, dan zal ik zeker aanraden om Eternal Sunshine of the Spotless Mind te gaan kijken. Want één ding kan ik je wel vertellen, deze film ga je niet snel vergeten! 😉